بنام خدا
|
دیدار زرتشتیان از بزرگ‌ترین سازه‌ی خشت و گلی ساسانی |
|
● |
فراموشی تاریخ، گریبان‌گیر دژ «ایرج» شده‌است |
خبرنگار امرداد - شهداد حیدری :
شماری از همکیشان زرتشتی در روز نخست امرداد ماه، به بازدید بنای تاریخی قلعه ایرج، بزرگ‌ترین دژ خشتی ساسانی در شهر پیشوای ورامین رفتند و از نزدیک در جریان کاوش‌های هیات باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی قرار گرفتند. در این بازدید که از سوی انجمن زرتشتیان تهران برنامه‌ریزی شده بود، موبد رشید خورشیدیان، فرنشین انجمن موبدان و موبد سهراب هنگامی در کنار بخش آتشدان دروازه‌ی خاوری دژ، به اوستاخوانی پرداختند. این آتشدان در فصل نخست کاوش‌های باستان‌شناسی یافت شده است.
موبد رشید خورشیدیان، پس از انجام نیایش و خواندن بخش‌هایی از اوستای سپند، از اهورامزدا برای همه‌ی نیاکانی که نگاهبان فرهنگ و تمدن ایران بوده‌اند، شادی روان خواست. خورشیدیان با ارج‌گذاردن به کوشش‌های باستان‌شناسانی که در دژ ایرج کاوش و پژوهش می‌کنند، گفت: «خویشکاری(:وظیفه‌ی) همه‌ی ما نگاهبانی از میراث فرهنگی است. باید بدانیم نیاکان ما با رنج بسیار چنین جای‌های سپندی را ساخته‌اند و به یادگار گذاشته‌اند. سپندینگی(:تقدس) آن هم برای آن است که پیشینیان ما، درست و انسانی زندگی کرده‌اند. ما فرهنگ همازوری و پاکیزگی داشته‌ایم و پیرو اندیشه‌ی و گفتار و کردار نیک بوده‌ایم.»
مصدقی، از هموندان گروه باستان‌شناسی، نیز از باشندگی زرتشتیان در قلعه ایرج سپاسگزاری کرد و خواستار تلاش بیشتر برای نگاهبانی از میراث فرهنگی شد.
بزرگ‌ترین دژ خشت و گلی ساسانی
در آغاز این بازدید، محمدرضا نعمتی، کارشناس ارشد باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، گزارشی درباره‌ی کاوش‌های باستانی‌شناسی قلعه ایرج و پیشینه‌ی تاریخی آن داد. او قلعه ایرج را بزرگ‌ترین دژ خشت و گلی ساسانی دانست که بلندی دیوارهای آن تا ٢٠ متر می‌رسد، هرچند تاکنون تنها ١٦ متر از دیواره‌ی دژ، از دل خاک بیرون کشیده است. پهنای دیوارها نیز ١٧ تا ٢٢/٥ متر است . افزون براین‌که راهرویی از درون قلعه، با تاق‌نمایی دو اشکوبه(:طبقه)، برجک‌های دیدبانی را به هم پیوند می‌داده است.
نعمتی درباره‌ی دیگر ویژگی‌های قلعه ایرج گفت: «گستره‌ی قلعه به ٢٣٠ هکتار می‌رسد. گمان می‌رود ٤ دروازه گرداگرد قلعه وجود داشته است. اما تاکنون تنها ٢ دروازه یافته شده است. در سالیان گذشته برای دسترسی به درون قلعه، دیوار را ویران کرده‌اند و راه‌هایی با بلدوزر پدید آورده‌اند. خندقی نیز پیرامون قلعه دیده می‌شود که اکنون پوشیده شده است. نکته‌ی مهم آن است که در ساخت این قلعه، به‌جز چینه و خشت از مصالح دیگری سود نجسته‌اند.»
نعمتی درباره‌ی کاربری قلعه ایرج گفت: «هرچند برخی چنین گفته‌اند که قلعه ایرج همان دژ «وارنا» است که نام آن در وندیداد آمده است، اما ساخت قلعه در زمان ساسانیان انجام گرفته است. روشن نیست که آیا کاربری نظامی داشته است یا نه. در دوره‌‌ای که گمان می‌رود سال‌های پایانی ساسانیان و هم‌زمان با یورش تازیان بوده است، همه‌ی تاق‌نماها و راه‌های ورود به دژ را بسته‌اند. به‌درستی روشن نیست که چرا چنین کاری انجام شده است. از همه شگفت‌تر آن‌که تا زمان قاجار نام و نشانی از این دژ در هیچ‌کدام از نوشته‌ها و اسناد تاریخی دیده نمی‌شود. این در حالی است که حصارهای قلعه آماده‌ی کاربری بوده است. اما این که چرا در آن زمان دراز تاریخی هیچ استفاده‌ای از آن نشده، پرسشی است که پاسخ روشنی به آن نمی‌توان داد.»
به سخن نعمتی، زمین‌های درون دژ اکنون کاربری کشاورزی دارند. چون سازمان میراث فرهنگی توانایی مالی خرید زمین‌ها را ندارد. برخی از زمین‌ها هم سند دارند و برخی دیگر بی‌سند هستند.»
سربازان نمی‌توانند جلو کاوش‌های غیرمجاز را بگیرند
این کارشناس میراث فرهنگی که پیشتر گفته بود: «بودن کشاورزان از کار قاچاقچیان اشیا باستانی جلوگیری می‌کند»، در پاسخ به این پرسش که آیا هم‌اکنون کاوش‌های غیرمجاز در قلعه ایرج انجام می‌شود؟ گفت: «بسیار زیاد!»
او گفت: «برای جلوگیری از این کاوش‌ها، تنها ٢ سرباز در اختیار داریم که از آن‌ها هم کار چندانی برنمی‌آید و نمی‌توانند جلو کار حفاران غیرمجاز را بگیرند. دشواری این‌جاست که قاچاقچیان گمان می‌برند درون دیوارهای خشتی، اشیا باستانی پنهان است. بنابراین دست به ویران کردن بنا می‌زنند.»
این کارشناس سازمان میراث فرهنگی درباره‌ی دیگر ویژگی‌های قلعه ایرج افزود: «درون قلعه رشته قناتی دیده می‌شود که لایروبی نشده است و اکنون کاربری ندارد. کشاورزان برای آبیاری از چاه‌هایی که کنده‌اند، بهره می‌برند.»
نعمتی در پاسخ به این پرسش که در کاوش‌های انجام شده چه اشیایی به‌دست آمده است؟ گفت: «سفال‌هایی از زمان ساسانیان یافته شده است که نوشته‌هایی به خط پهلوی بر روی آن‌ها دیده می‌شود. ما اشیا یافت شده را به موزه‌ی ملی سپرده‌ایم. اما این که کجا نگهداری می‌شود؟ آگاهیی ندارم. نوشته‌ها هم هنوز خوانده نشده است. چون باید پهلوی‌دان قابل اعتمادی را یافت که از یافته‌های ما استفاده‌ی شخصی نکند!»
گزارش کاوش‌ها منتشر نشده است
پرسش دیگر باشندگان درباره‌ی انتشار گزارش کاوش‌ها بود. نعمتی گفت: «هنوز گزارشی منتشر نکرده‌ایم. چون باید بررسی‌ها و کاوش‌های بیشتری انجام شود. البته پس از فصل نخست کاوش‌ها، چون بودجه‌ای در اختیار نداشتیم، کار را متوقف کردیم. اکنون ٨ کارشناس سرگرم کاوش هستند. فصل تازه‌ی کاوش‌ها از خورداد ماه آغاز شده است. اما تاکنون چیزی به‌دست نیامده است و بیشتر آثار معماری است.»
نعمتی در ادامه افزود: «کاوش‌ها را از دروازه‌ی خاوری(:شرقی) آغاز کرده‌ایم. اما هنوز کف اصلی دروازه به‌دست نیامده است. ٢ کناره‌ی ورودی دروازه، پلکان دارد که پس از بررسی و عکسبرداری، برای جلوگیری از ویرانی آن، پوشانده خواهند شد. در کنار دروازه‌ی خاوری آتشدانی پیدا شده است. آثار زغال و خاکستر هم در این بخش یافته‌ایم. این‌جا یک دروازه‌ی آیینی است که وارون(:برخلاف) دیگر دروازه‌های روزگار ساسانی، معماری پیچ در پیچی دارد. تاق بنا هم فروریخته‌است. اما این دروازه راه رفت و آمد نبوده، آن‌چه هم از کاوش‌ها به‌دست آمده از همین بخش بوده است.»
در حالی‌که این کارشناس میراث فرهنگی کشاورزی در گستره‌ی دژ ایرج را بی‌زیان دانست و پافشاری داشت که کارهای کشاورزی آسیبی به کاوش‌های باستان‌شناسی نمی‌زند، یکی دیگر از هموندان گروه، بزرگ‌ترین شوند(:دلیل) ویرانی دژ ایرج را کشاورزی دانست و گفت: «این‌که هنوز نتوانسته‌ایم اشیا باستانی درون قلعه پیدا کنیم، از این‌رو است که کشاورزان زمین‌ها را شخم می‌زنند و هرآن‌چه درون خاک باشد، از میان می‌برند.»
گروه بازديد كننده‌ی زرتشتی از قلعه‌ی ايرج
گزارش محمدرضا نعمتی كارشناس ارشد باستان‌شناسی سازمان ميراث فراهنگی تهران در باره‌ی قلعه‌ی ايرج
ديواره‌ی قلعه
محمدرضا نعمتی
ديواره‌ی قلعه‌ی ايرج
ديواره‌ی قلعه
زمينهای كشاورزی درون قلعه
حفاريهای غيرمجاز
دروازه‌ی خاوری(:شرقی) قلعه، جای كنونی هيات كاوش‌های باستان‌شناسی
پلكان دروازه‌ی خاوری، اين پلكان پس از انجام كاوش‌ها پوشيده می شود.
جای آتشدان
از راست:موبد رشيد خورشيديان فرنشين انجمن موبدان وموبد سهراب هنگامی در حال نيايش
همراهی باشندگان با نيايش
ديواره‌ی بيرونی قلعه
نظرات شما عزیزان:
تبادل لینک هوشمند 